عملکرد سیستم ایمنی در بدن
سیستم ایمنی بدن
مقدمه
سیستم ایمنی بدن برای بقای انسان ضروری است. این سیستم، بدن را در برابر مهاجمان بیرونی مانند باکتریها، ویروسها، قارچها و توکسینها (مواد سمی تولید شده توسط میکروبها) محافظت میکند. سیستم ایمنی از ارگانها، سلولها و پروتئینهای مختلفی ساخته شده است که با هم کار میکنند.
بدون داشتن سیستم ایمنی، بدن ما برای حمله به باکتریها، ویروسها، انگلها و موارد دیگر آماده نخواهد بود.
ساختار سیستم ایمنی بدن
سیستم ایمنی از شبکه وسیعی از سلولها و بافتها تشکیل شده که به طور مداوم ورود و حمله مهاجمان بیگانه مانند باکتریها را مورد بررسی قرار میدهند و به محض مشاهده دشمن یا عامل بیگانه، برای حمله متناسب با آن آماده میشوند.
سیستم ایمنی در سراسر بدن پخش شده و انواع بسیاری از سلولها، اندامها، پروتئینها و بافتها را درگیر میکند. یکی از ویژگیهای مهم این سیستم این است که میتواند بافت بدن را از بافت خارجی متمایز کند (شناخت سلولهای خودی از غیر خودی). سلولهای مرده و معیوب نیز توسط سیستم ایمنی بدن شناخته شده و حذف میشوند.
سیستم ایمنی بدن چیست؟
سیستم ایمنی، بخشی از بدن است که سلولها و مولکولهای خودی را از بیگانه، مثل میکروبها و ویروسها را شناسایی میکند و آنها را از بین میبرد. سیستم ایمنی از بخشهای مختلفی تشکیل شده، یکی از اجزای مهم سیستم ایمنی بدن گلبولهای سفید هستند.
سیستم ایمنی بدن پس از شناسایی باکتریها، ویروسها، قارچها و انگلهای خارجی نهفته در بدن، گلبولهای سفید خون را که حکم سربازان بدن را دارند به محل تجمع این عوامل بیماریزا اعزام میکند تا مهاجمان و بافتهای آسیبدیده را تخریب کنند. گلبول های سفید، خود از چندین و چند دسته تشکیل شده اند و هر کدام یک وظیفه کلی دارند و در کنار هم یک ارتش عالی را تشکیل دادهاند.
سربازان بدن برای مقابله با بیگانگان نیاز به اسلحه دارند و اسلحه آنان چیزی نیست جز ویتامینها و مواد غذایی مفید. یکی از مهمترین ویتامین مورد نیاز برای گلبوگهای سفید ویتامین D است.
سلولهای بخشهای مختلف سیستم ایمنی بدن در اندامهای متعددی ساخته شدهاند، از جمله:
- آدنوئیدها: شامل دو غده کوچک هستند که در قسمت پشتی بینی قرار دارند.
- مغز استخوان: بافت نرم و اسفنج شکلی است که در حفرههای استخوانی یافت میشود.
- گره های لنفاوی: اندامهای کوچک لوبیا شکلی که در تمام بدن وجود دارند و از طریق رگهای لنفاوی به هم متصل میشوند.
- عروق لنفاوی: شبکهای از کانالها در سراسر بدن هستند که لنفوسیتها و مایع لنف را در سراسر بدن به گردش در میآورند.
- لکههای پییری: سلولهایی از جنس بافت لنفاوی هستند که در روده کوچک یافت میشوند.
- طحال: اندامی به اندازه یک مشت است که در حفره شکمی قرار دارد.
- تیموس: غدهای است که از دو لوب تشکیل شده و در جلوی نای و پشت استخوان سینه قرار میگیرد.
- لوزهها: دو توده بیضی شکل که در قسمت پشت گلو جای دارند.
گلبول های سفید
گلبول سفید خون، سلولی در جریان خون است که به نام «لکوسیتها» (Leukocytes) نیز شناخته میشوند. این سلولها درون رگهای خونی و عروق لنفاوی در بدن گردش میکنند. گلبولهای سفید به صورت مداوم درون مایعات بدنی نشانههای عوامل بیماریزا یا بیگانه را دنبال میکنند.
این سلولها هنگامی که با یک عامل یا جسم بیگانه مواجه شوند، شروع به تکثیر کرده و پیامهایی یا سیگنالهایی را به سایر گلبولهای سفید ارسال میکنند. در واقع با این کار گلبولهای سفید دیگر را برای مقابله با عوامل بیماریزا دعوت میکنند.
گلبولهای سفید درون بدن در مکانهای مختلفی ذخیره میشوند که به آنها ارگانهای لنفاوی گفته میشود. از جمله این ارگانهای لنفاوی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- تیموس: غده ای بین ریهها است و درست زیر گردن قرار دارد.
- طحال: اندامی است که خون را تصفیه میکند. در سمت چپ و بالای حفره شکم قرار دارد.
- مغز استخوان: این بخش در مرکز استخوانها یافت میشود و وظیفه تولید گلبولهای قرمز را به عهده دارد.
- غدد لنفاوی: غدههای کوچکی در سراسر بدن وجود دارند و در کنار عروق لنفاوی تجمع می یابند.
لکوسیتها به دو گروه عمده دستهبندی میشوند:
فاگوسیت ها
فاگوسیتها، سلولهایی هستند که عوامل خارجی را پس از شناسایی به روش فاگوسیتوز از بین میبرند. این روش به این ترتیب است که ابتدا فاگوسیتها اطراف سلولهای خارجی را با غشای خود در بر میگیرند و سپس آنها را به درون خود برده و با آنزیمهای درون سلولی خود هضم میکنند.
فاگو سیت ها انواع مختلفی دارند:
- «نوتروفیلها» (Neutrophils): یکی از متداولترین انواع فاگوسیتها، نوتروفیلها هستند که به طور اختصاصی به باکتریها حمله میکنند.
- «مونوسیتها» (Monocytes): این گروه از فاگوسیتها بزرگترین آنها محسوب میشوند و وظایف مختلفی بر عهده دارند. این گروه پس ازخارج شدن از رگها به ماکروفاژها و دندریتها تبدیل می شوند.
- «ماکروفاژها» (Macrophages): این سلولها در مقابل پاتوژنها از بدن محافظت کرده و سلولهای مرده و آسیب دیده را حذف میکنند.
- «ماستوسیتها» (Mast cells): این سلولها وظایف زیادی را بر عهده دارند که برخی از آنها شامل کمک به ترمیم زخم و مبازره با پاتوژنها و ترشح هیستامین در پاسخهای التهابی هستند.
لنفوسیت ها
لنفوسیتها در واقع حافظه سیستم ایمنی هستند و به بدن کمک میکنند تا مهاجمان گذشته بدن را به خاطر بسپارند و در صورت حمله مجدد این مهاجمان به بدن، نحوه مبارزه با آنها را یادآوری کنند. لنفوسیتها زندگی خود را در مغز استخوان آغاز میکنند.
برخی در مغز استخوان باقی میمانند و به صورت لنفوسیتهای B تکامل پیدا میکنند، برخی دیگر به سمت تیموس میروند و به لنفوسیتهای T (سلولهای T) تبدیل میشوند. این دو نوع سلول نقشهای مختلفی دارند:
- لنفوسیتهای B: لنفوسیتهای B درون سلولهای مغز استخوان تولید شده و در همان جا بالغ میشوند و میتواند وارد واکنشهای ایمنی شوند. این سلولها آنتیبادی تولید میکنند و در پیام رسانی به لنفوسیتهای T نقش دارند.
- لنفوسیتهای T: این لنفوسیتها درون مغز استخوان تولید شده اما مراحل بلوغ خود را در غده تیموس میگذرانند و سپس وارد واکنشهای سیستم ایمنی میشوند. آنها سلولهای به خطر افتاده در بدن را از بین میبرند و در پیام رسانی به سایر گلبولهای سفید کمک میکنند.
چگونگ عملکرد سیستم ایمنی
سیستم ایمنی بدن باید بتواند سلولهای بدن را از سلولهای خارجی تشخیص دهد. سیستم ایمنی این کار را با شناسایی پروتئینهای سطحی سلولها انجام میدهد. هر سلول روی غشای سطحی خودی پروتئینهایی دارد که با آنها شناخته میشود و همین پروتئینها در سطح سلولهای بدن توسط سیستم ایمنی نادیده گرفته میشوند تا سیستم ایمنی فقط به پروتئینهای سطح سلولهای خارجی واکنش نشان دهد.
هر مادهای که بتواند در سیستم ایمنی، پاسخ ایمنی ایجاد کند «آنتی ژن» یا پادگن نامیده میشود. در بسیاری از موارد آنتی ژن یک باکتری، قارچ، ویروس، توکسین یا یک جسم خارجی است. اما گاهی آنتی ژن میتواند یکی از سلولهای خود بدن باشد که آسیب دیده یا مرده است. طیف وسیعی از سلولهای دستگاه ایمنی با هم کار میکنند تا یک آنتی ژن شناسایی شود.
سیستم ایمنی بدن به دو روش اختصاصی و غیر اختصاصی به عوامل بیماریزا واکنش نشان میدهد. زمانی که سدهای دفاعی بدن مانند پوست و لایه مخاطی از ورود عوامل بیگانه به بدن جلوگیری میکنند و عوامل بیگانه را بدون توجه به نوع آنها شناسایی کرده و از بین می برند در واقع از مکانیسم غیر اختصاصی برای ایمنی بدن استفاده کرده است.
فاگوسیتها و لنفوسیتهای کشنده نیز با استفاده از ویژگیهای عمومی عوامل خارجی، آنها را شناسایی کرده و نابود میکنند، این سلولها هم به صورت غیر اختصاصی از بدن دفاع میکنند.
ایمنی زاتی
تمام انسانها با سطوحی از مکانیسمهای ایمنی برای مبارزه با عوامل بیماریزا متولد میشوند. سیستم ایمنی انسان مانند سایر جانوران قادر به مبارزه با عوامل خارجی حتی در اولین روز زندگی خود است. بدن انسان گروهی از مکانیسمهای دفاعی غیر اختصاصی دارد که در کنار هم «ایمنی ذاتی» (Innate Immunity) بدن را تشکیل میدهند.
ایمنی ذاتی شامل سدهای خارجی بدن است که اولین خط دفاعی آن را تشکیل میدهند، پوست و لایه مخاطی گلو و مری بخشی از این سد خارجی را میسازنند. پاسخی که توسط این مکانیسمهای ایمنی ایجاد میشود، غیر اختصاصی و عمومی است به این صورت که ایمنی که توسط این مکانیسم ایجاد شده به طور مستقیم تنها یک پاتوژن را هدف قرار نمیدهد بلکه سد دفاعی در برابر تمام عوامل عفونی ایجاد میکند.
وقتی این سیستم با مکانیسم ذاتی یک مهاجم را شناسایی کند، بلافاصله وارد عمل میشود. سلولهای ایمنی در مکانیسم ذاتی، سلول مهاجم را محاصره کرده و به درون خود میکشند. عوامل مهاجم درون سلولهای سیستم ایمنی کشته می شوند. این سلولها در واقع همان فاگوسیت هستند.
اولین خط دفاعی بدن
مهمترین مکانیسم غیر اختصاصی بدن پوست است که بزرگترین اندام بدن نیز محسوب میشود. پوست به صورت فیزیکی سدی است که از ورود پاتوژنها به بدن جلوگیری میکند. بخشهایی از بدن که توسط پوست محافظت نمیشوند، مانند چشمها و دهان به وسیله مایع مخاطی، اشک و بزاق مورد محافظت قرار میگیرند.
درون مایع مخاطی اشک و ترشح غدد بزاقی آنزیمهایی وجود دارند که میتوانند دیواره سلولهای پاتوژنهایی مانند باکتریها را بشکنند و آنها را از بین ببرند.
دومین خط دفاعی بدن
مانی که یک پاتوژن موفق به عبور از سد دفاعی اولیه شد و توانست به بدن راه پیدا کند باید با دومین خط دفاعی غیر اختصاصی بدن مواجه شود.
یک پاسخ التهابی زمانی آغاز میشود که یک پاتوژن افزایش فشار خون را در ناحیه عفونت تحریک میکند در این حالت رگهای خونی در منطقه عفونت منبسط شده و گلبولهای سفید از رگها طی عمل دیاپدز یا تراگذر خارج شده و برای مبارزه با پاتوژن به سمت منطقه عفونت میروند.
افزایش قطر رگ در منطقه عفونت، به دلیل ترشح «هیستامین» (Histamine) از نوعی از گلبولهای سفید به نام ماستوسیتها صورت میگیرد. این نوع از گلبولهای سفید فاگوسیتهایی هستند که پاتوژنها را به درون خود کشیده و از بین میبرند. در طول پاسخ التهابی سیستم ایمنی، منطقه عفونت به صورت قرمز، متورم و دردناک است.
طی حمله پاتوژن ممکن است سیستم ایمنی موادی را آزاد کند که باعث افزایش دمای بدن شده و موجب شوند که فرد تب کند. افزایش دما میتواند سرعت رشد و تکثیر پاتوژن را کاهش دهد و در این حالت سیستم ایمنی با سرعت بیشتری به مقابله با عوامل عفونی میپردازد.
برخی از گلبولهای سفید از نوع فاگوسیتها سلولهای پاتوژن و سایر سلولهای مرده بدن را شناسایی کرده و آنها در خود هضم میکنند. این سلولهای بیگانه خوار با ایجاد پاهای کاذب به وسیله غشای خود، پاتوژن را احاطه کرده و آن را میبلعند و درون وزیکولهای سیتوپلاسمی خود که دارای انزیمهای تجزیه کننده است وارد کرده و هضم میکنند.
در بدن انسان پروتئینهایی وجود دارد که در حالت عادی غیرفعال هستند و در صورت ایجاد عفونت در نقاط مختلف بدن فعال شده و با همکاری هم منافذی را در غشای سلولهای پاتوژن ایجاد کرده و به این ترتیب آنها را از بین میبرند. این پروتئینها قادر به تشخیص پاتوژنهای مختلف از یکدیگر نیستند و به صورت غیر اختصاصی به تمام پاتوژنها حمله می کنند.
ایمنی سلولی
آنتیبادیها اغلب به تنهایی برای محافظت بدن در برابر پاتوژنها کافی نیستند. به همین منظور سیستم ایمنی برای از بین بردن سلولهای پاتوژن از مکانیسمی به نام «ایمنی سلولی» (Cell-Mediated Immunity) استفاده میکند. لنفوسیتهای T مسئول انجام ایمنی سلولی هستند.
سلولهای T کشنده با همکاری هم سلولهای پاتوژن را حذف میکنند. این سلولها با تولید سم و تزریق آن به پاتوژنها، آپوپتوزیس یا مرگ سلولی را در آنها ایجاد میکنند. در ایمنی سلولی، سلولهای T کمکی در تکثیر سلولهای کشنده T نقش دارند در واقع سلولهای کمکی با تولید سیتوکین تکثیر در لنفوسیتهای T کشنده را تحریک میکنند.
در ایمنی سلولی، سلولهای خاطره T نیز تولید میشوند که در حملات بعدی پاتوژن برای واکنش سریع سیستم ایمنی مورد استفاده قرار میگیرند.
بیشتر بدانیم: